Firmaların belli bir döneme ait finansal eylem ve işlemlerinin sonuçlarını topluca gösteren finansal tablolarının doğru olup olmadığının ve ulusal veya uluslararası raporlama standartlarına uygun olup olmadığının sorgulaması ve onaylanması bağımsız denetçiler tarafından yapılır. Bağımsız denetçiler finansal tabloların doğruluk ve uygunluğunu araştırırken denetim eylemlerini mesleki bilgi düzeyleri kadar mesleki etik kuralları içerisinde de yürütür.

Denetim hizmeti sunulurken denetçiler tarafından başından sonuna kadar mesleki etik kurallara bağlı kalınması gerekir. Denetçinin etik kuralları etkin bir şekilde uygulamaya geçirmesi gereklidir. Firmaların iç işleyişinden kaynaklanan hata ve suiistimalleri saptayabilmesi ve bunları raporlaması gerekir. Firma içi hilelerin ortaya çıkarılması etik kuralara uygun olarak denetim gerçekleştirilmesi ile olanaklıdır. Aksi halde, standartlara uygunluk ve doğruluk konusunda şüpheler ortaya çıkabilir. Şüpheli her durum bağımsız denetimi sakatlayan bir özellik taşır.

Bağımsız denetçilerin hatalı veya hileli eylem ve işlemleri saptaması bir bilgisayar programındaki hataların ve varsa,  kötü amaçlı yazılımların ortaya çıkarılmasına benzer. Bilgisayar sistemlerinde hata ayıklama sürecine debugging (Hata ayıklama) denir. Hata ayıklama programların işleyişinin daha az hatalı ve daha güvenilir hale gelmesini sağlayabilir. Hata ayıklama, ayrıca programlama hatalarının ve sorunlarının erken tespit edilmesine ve giderilmesine yardımcı olur. Bağımsız denetçiler de firmaların işleyen ticari sisteminin hata/hile ayıklayıcısı gibidir. Bağımsız denetçiler bir hata ve hile ayıklayıcısı olarak, firmaların eylemeleri ve işlem süreçleri üzerinde daha iyi performans göstermesini sağlayabilir ve bunun sonucunda finansal tabloların genel kalitesini artırabilir.

Bağımsız denetçilerin hata ayıklayabilmeleri ve varsa, hileyi ortaya çıkarabilmeleri, ancak firmamın içinde bulunduğu sistemin dışından olaylara yaklaşabilmesine, bir üst etik sisteme tabi olmasına bağlıdır: Bağımsız denetçinin bir üst akla ve üstün etik kurallar sistemine gereksinimi vardır. Bilgisayar dünyasından bir alıntı daha yapalım. Ünlü matematikçi Alan Turing 1936 yılında, bilgisayar sistemleri üzerinde yaptığı bir çalışmasında, bir bilgisayar sisteminin kendi hatalarını tespit etme ve düzeltme yeteneğinin sınırlı olduğunu öne sürmüştür. Yani, bir programın hatalarını tespit etmek için, programın kendisiyle ilgili yöntemler kullanılamayacağını belirtmiştir.

Bağımsız denetçilerin firmaların hata ayıklayıcısı ve hile saptayıcısı olarak firmaların içinde bulunduğu sistem dışından gözlem yapabilme yeteneğine sahip olmaları gerekir. Hata ve hileler etik kurallara uygunluk denetimi esnasında ortaya çıkarılabilir. Bağımsız denetçinin denetlediği firmalara nazaran bu etik kurallar bütününe vakıf olması, onları içselleştirmiş olması gerekir. Aksi halde, sistemin ürettiği hata ve hileleri saptayamaz, şüpheli durumların ayırdına varamaz.

Örneğin Arthur Andersen firması, Enron skandalı sırasında bağımsız denetçi olarak çalışırken, firmanın finansal tablolarını yanlış raporladı ve müşterisiyle işbirliği yaparak yasadışı faaliyetlere katıldığı iddiaları nedeniyle hükümeti tarafından suçlandı. Sonuç olarak, Arthur Andersen firması iflas etti ve şirketin 85.000 çalışanı işsiz kaldı. Bağımsız denetçilerin denetledikleri firmanın iç sistemi ile aynı düşünce tarzında hareket etmesi bağımsızlık ilkesine aykırı olduğu gibi, hilelerin ortaya çıkarılmasında gerekli olan mesleki etik kuralları da uygulamadığı anlamına gelir. Bağımsız denetçilerin etik kurallara uygun davranmaları, finansal tablolardaki hataların ve sahtekarlıkların önlenmesine yardımcı olur.

Bağımsız denetçilerin firmaların denetiminde mesleki etik kuralları uygun davranması, firmanın oluşturduğu sistemin dışından olaylara yaklaşabilme yeteneğine sahip olması halinde, denetimlerde hataları tespit edebilme ve hileyi ortaya çıkarabilme olasılığı yükselir. Hata ve hileden arınmış finansal tablolar hem gerçeğe uygun hem de raporlama standartlarına göre hazırlanmış olacaktır. Bağımsız denetimden beklenen de budur.

Eser Sevinç

Yeminli Mali Müşavir

Powered by Froala Editor